साँस्कृतिक पुलुकिसी ( ऐरावत हात्ती ) जात्रा सम्पन्न

       ;f“:s[lts dxTj af]s]sf] eQmk'/sf] k/Dk/fut k'n'ls;L hfqf ;DkGg ePsf] 5 . P]/fjt xfQLsf ?kdf dflgg] k'n'ls;L hfqf k|To]s jif{ cflZjg s[i0f rf}yLsf lbg] dgfO{g] ul/G5 .

eQmk'/sf] nfsf]nf5]+ 6f]ndf af“;sf] dfGb|f]n a]/L lgnf] sk8fn] 5f]k]/ xfQLsf] h:t} ;'“9 ;d]t /fvL agfOPsf] k'n'ls;L hfqf :yfgLo 6f}d9Ldf /x]sf] zlQmzfnL cfsfz e}/j b]jtfnfO{ elQmefj u/L ToxLjf6 hfqf z'? ul/G5 . 

     

k'n'ls;L hfqf k/Dk/fut afhfufhf ;fy eQmk'/ gu/ kl/qmdf u/fOG5 . b]j/fh OGb|sf ljZjl;nf] ;]js k'n'ls;LnfO{ hfqfsf] qmddf a+zuf]kfn rf]sdf wfg v'jfpg], b/jf/ :Sjfo/df cfuf] tkfpg] / bQfqo l:yt -tNnf t'G5L_ Ogf/df kfgL v'jfpg] k|rng /x]sf] 5 .

hfqfsf] qmddf k'n'ls;Lsf] ;'9+n] dflg;nfO{ 5f]Pdf bzf nfU5 eGg] wfld{s ljZjf; cg';f/ hfqfsf] a]nf k'n'l;sL NofpFbf ;'+9n] 5'G5sL eg]/ dflg;x? k/k/ a:g] u5{g\ . 

k'n'ls;L hfqf;+u} ;f]xL lbg d;fg e}/jsf] v6 hfqf, of“dtf -cfsf;] jQL_ / d"kfq hfqf ;d]t ;DkGg ul/G5 . hfqfdf k'n'ls;Ln] sy+sbflrt d"kfqnfO{ e]6\of] eg] s'Nr]/ dfbf{ klg xfQL aGg] kfq / pgsf ;xof]uLx?nfO{ s'g} aft gnfUg] :yfgLo jfl;Gbfx? jtfpF5g\ . To;}n] k'n'ls;L hfqf aLr af6f]df k'u]kl5 dfq d"kfq hfqf ul/G5 .

P]ltxfl;s b]jLk'/f0f, kBk'/f0f uGy| cg';f/ OGb|hfqf;Fu ;DjlGwt o; k'n'ls;L hfqf b]j/fh OGb|sf k'q hoGtnfO{ vf]Hg lx8]sf] ;Demgfdf dgfOg]] Oltxf; tyf ;+:s[ltljb\x? jtfp“5g .

राक्षसको प्रतीक मूपात्र जात्रा

      wfld{s tyf ;fF:s[lts dxTj af]s]sf] eQmk'/sf] k|l;4 k/Dk/fut d"kfq hfqf z'? ePsf] 5 .

     

g]jf/ ;d'bfodf dxTjk"0f{ hfqfsf ?kdf lnOg] pQm hfqf k|To]s jif{ cflZjg s[i0f l4ltofb]lv rf}yL;Dd dgfOG5 . d"kfq /fIf;sf] k|tLs /xg] x'“bf o; hfqfnfO{ /fIf;sf] hfqfsf ?kdf klg lnOG5 .

     

b]j/fh OGb|sf 5f]/f hoGtsf] syf;+u ldNbf]h'Nbf] ePsf] d"kfq hfqf 4fk/o'ub]lv ;~rfng ePsf] / dNnsfndf eQmk'/sf /fhf hutk|sfz dNnn] b]jLk'/f0f kBk'/f0fx?sf] ;+sng u/L syfsf cfwf/df b[Zo cg's/0f u/L hfqf k|rngdf NofPsf] kfOG5 .

     

k|d'v /fIf; d"kfq / b'O{ hgf ;xfos -lwMrf_ /fIf; ;lxt tLghgfnfO{ /fIf;sf] kf];fs nufO{ cg'xf/df z[uf+/k6f/sf ;fy t/jf/ ;dfTg nufO{ hfqfdf eQmk'/ gu/ k'/} kl/qmddf u/fpg] ul/G5 . d"kfqx?nfO{ gu/ kl/qmdf u/fpg] a]nf eQmk/ gu/sf] 6f]n6f]ndf 78\ofO/fv]sf] oDjf] Bf]M-OGb|k'q_ nfO{ tLgk6s 3'd]/ t/jf/n] xfGg] ul/G5 .

l4tLofsf lbg bQfqosf] trkfn 6f]nsf ;“nf u0f]znfO{ v6df /fvL eQmk'/ gu/ kl/qmddf u/fOG5 . To;}lbg bQffqosf dfgGw/x?sf] of“ dtf -cfsf;] jtL_ ;lxt ljleGg afhfufhfsf ;fy kl58L k§L d"kfqnfO{ /fvL zx/ 3'dfOg] ul/G5 .

hfqfsf] bf];|f] lbg :yfgLo rf]5] 6f]nsf] 5'df u0f]zsf d"lt{ ;lxtsf] v6 b/jf/ :Sjfo/l:yt tn]h' ejfgLk|lt elQmefj ck{0f u/L ;f]xL :yfgjf6 of+dtf -cfsf;] jQL_ afhfuffhfsf ;fy gu/ kl/qmddf ul/G5 . ;+nf u0f]zf / 5'df u0f]znfO{ ;f]xL /flt cfcfkm\gf] b]ju[x Bf]5]df k'¥ofOG5 .

hfqfsf] clGtd lbg cflZjg s[i0f rf}yLsf lbg :yfgLo 6f}d9L 6f]ndf /x]sf] cfsfz e}/jnfO{ u'7L ;+:yfg sfof{nojf6 NofOPsf] ;/sf/L k'hfcr{gf ;DkGg u/L ;f]xL :yfgjf6 dfgGw/x?sf] tLgj6f of+dtf / cfsf; e}/jsf] v6hfqfnfO{ ;x/ kl/qmdf ul/G5 . To;kl5 eQmk'/sf] :YffgLo nfs'nf6] 6f]ndf agfOg] -k'n'ls;L_ P]/fjt xfQL hfqf 6f}d9Ljft eQmk'/ z/xsf] cfwfeGbf j9L :yfgdf k'u]kl5 dfq t];|f] lbgdf d"kfq hfqf ul/G5 . d"kfq hgtfnfO{ bMv lbg] /fIf; egL hfqfsf qmddf d"kfq x'g]x?nfO{ b'Mv si6 lbg] x'gfn] cfhef]ln hfqfsf nflu d"kfq aGg]x? kfpg lgs} sl7g ePsf] u'7L ;+:yfg sfof{non] hgfPsf] 5 .

     

P]ltxfl;s b]jLk'/f0f, kyk'/f0f u|Gyx?df pNn]v ePcg';f/ :ju{sf b]j/fh OGb|sL cfdf a;'Gw/fnfO{ efb|z'Sn rf}yLsf lbg a|t a:g kfl/hft km'nsf] cfjZostf ePsfn] 5f]/f hoGtnfO{ pQm km"n vf]Hg k7fOof] . kfl/hft km"n vf]Hb} hfg] qmddf b}Tox?sf] au}rfdf kfl/hft km"n l6Kb} u/]sf] a]nf /fIf;x?n] hoGtnfO{ kqmfp u/] . hoGtnfO{ 5'6fpg b]jtf / /fIf;x?sf] ;+u|ddf b]jtfx?sf] lht ePkl5 /fIf;x?nfO{ hgtfdfem zx/ kl/qmdf u/fOPsf] eGg] ljleGg u|Gx?df pNn]v syfdf cfwfl/t u/L of] hfqf k|f/De ul/Psf] eGg] lsj+GbtL /x]sf] Oltxf; tyf ;+:s[ltljb\x? jtfp5g\ .

d"kfq hfqf eQmk'/df cfh klg plts} pNn;sf ;fy dgfOG5 . hfqfdf efu lnPafkt cfhGd hftkltof tyf eftkfgL grNg] b08 ef]Ug'kg]{ dfGotf /x]sf] x'G5 .

इन्द्रजात्राको अवसरमा इन्द्र दह(सिद्धपोखरी)मा विहानै देखि भक्तजनहरु ठूलो घुइँचो

इन्द्रजात्राको अवसरमा भक्तपुरको धार्मिक तीर्थस्थलको रुपमा रहेको प्रसिद्ध प्राचीन इन्द्र दह (सिद्धपोखरी) मा विहानैदेखि ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ ।
     
हरेक वर्ष इन्द्रजात्राका भोलिपल्ट आश्विन कृष्ण द्धितियाका दिन यहा ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ । इन्द्र दह सिद्धपोखरीमा स्नान गरी इन्द्रायणी देवीको पुजाआजा गर्ने भक्तजनहरुको ठूलो घुइँचो लाग्ने गर्दछ ।

देवराज इन्द्रले स्नान गरेको दह हुनाले यस दिन इन्द्रदहको स्नान गरी इन्द्रायणी देवीको पुजाआरधना गरेमा पूण्यप्राप्ति साथै पारिवारिक सुःख समृद्धि मिल्ने जनविश्वास रहेको छ ।
     
हरेक वर्ष इन्द्रजात्राका दिन भक्तपुरको खौमा टोलस्थित इन्द्रायणी देवीको मूर्तिलाई खटमा राखी जात्रा गरेर सिद्धपोखरीमा ल्याई विराजमान गराई तान्त्रिक विधिपूर्वक पुजा र भोगवली चढाउने परम्परा रहेको छ । त्यसवेला परम्परागत बाजागाजाका साथ दाफा, भजन गाउने प्रचलन रहेको छ ।

सिद्धपोखरीमा लिच्छविकालदेखि मल्लकालसम्मका शैव, शक्ति, बौद्ध, वैष्णव, सम्प्रदायका देवी देवताका मूर्तिहरु छन् । अनावृष्टि हुदा सिद्धपोखरीमा आई वासुकी नागलाई पुजा गर्ने र जल वृष्टिका लागि तान्त्रिक पुजा गर्ने प्रचलन रहेको छ ।

पोखरीमा रहेको शिवलिङ्गमा जल चढाई पिएमा घाटी दुखेको रोग निको हुन्छ भन्ने जनविश्वास रहेको स्थानिय बुढापाकाहरु बताउने गर्दछन् ।

नेवार समुदायको चथा (दशैं भित्र्याने) पर्व

गणेश चौथीको अवसरमा नेवार समुदायले गणेशको पुजा आराधना गरेर चथा (दशैं भित्र्याने) पर्व मनाउने गर्दछन् ।

भगवान गणेशको जन्म भएको अवसरमा नेवार समुदायका महिलाहरु ब्रतबसी भगवान गणेशको पुजा आरधना गरेर यो पर्व मनाइन्छ । साझ चन्द्रमा देखिएपछि र सूर्यास्त हुने समयमा कमलको पातमा अनार, विमिरा, पारिजात फूल र गेडागुडी राखेर गणेश र चथा पुजा गर्ने चलन छ ।

संस्कृतिविद् ओम धौभडेलका अनुसार चथा पर्व राम्रो भए दशै पनि राम्रो हुने धार्मिक मान्यताले नेवार समुदायले यो पर्व हर्षोल्लासका साथ मनाइन्छ । चथा पुजा  सकिएपछि सपरिवार बसेर मिठाई, विभिन्न थरीका भुटेका गेडागुडी सहित राखेर  भोज खाने चलन छ ।

हरितालिका तीज हर्षोल्लासका साथ मनाइदै

हिन्दू नारीहरुको महत्वपूर्ण पर्व हरितालिका तीज हर्षोल्लासका साथ मनाउने    गर्दछन् । अघिल्लो राति दर खाने र यस दिन व्रत बसी भगवान् शिवको पूजाआरधना गरेर यो पर्व मनाइन्छ ।

बिहानैदेखि देशभरका शिव मन्दिरहरुमा दर्शनार्थीको घुइचो लाग्ने गर्दछ । पूजाआजा गरी विभिन्न समूहमा विभाजित भएर मन्दिर परिसरमा तीजका गीतमा नाचगान गरिरहेको ठाउ–ठाउमा देखिने गर्दछ । भक्तपुरको दत्तात्रय मन्दिरमा पनि दर्शनका लागि एका बिहानैदेखि महिलाहरु लामबद्ध भएर बसेका हुन्छन् ।
टाढा–टाढाबाट माइतीघर पुगेका चेलीबेटीहरु भेला भई रातो लुगा र गरगहना लगाई नाचगान गरी सुख–दुःख साटासाट गर्नु नै तीजको विशेष पहिचान हो । पौराणिक कथन अनुसार हिमालयकी पुत्री पार्वतीले महादेव स्वामी पाउ भनी निराहार व्रत बसेर तपस्या गरेपछि महादेवलाई नै स्वामीको रूपमा पाएपछि यो चाडको सुरुवात भएको मानिन्छ ।
तर, शास्त्रमा तीजको व्रतमा निराहार बस्नुपर्छ भनी कतै उल्लेख भने नभएको धर्मशास्त्रका ज्ञाताहरु बताउछन् । पहिले–पहिले घरमा पाएका दुःखका कथा तथा सासू–ससुरा वा श्रीमानले गर्ने हेलाका कारुणिक भाव तीजका गीतमा बढी पाइन्थ्यो भने अचेल श्रृङ्गार र हास्य रसका गीत बढी पाइने गरेको देखिन्छ ।

तान्त्रिक विधिद्धारा पुजा गरिने मुकुन्डो बनाउने पेशा संकटमा

तान्त्रिक नाचको शहर भनेर चिनिने भक्तपुरको प्रसिद्ध ऐतिहासिक तान्त्रिक नाच नवदुर्गाको मुकुन्डो बनाउने पेशा सङकटमा परेको छ ।

नेपालीहरुको महान् चाड विजया दशमीको दिन बह्मायणी पिठमा तान्त्रिक विधि अनुसार पुजा गरी भक्तपुर नगरमा मात्रै २१ ठाउँ बाहेक चाँगुनारायण, बनेपा, धुलिखेल, पनौती, साँगा, श्रीखण्डपुर, खम्पू, ढुर्खक लगायतका स्थानमा नाच देखाउन बनाउने नवदुर्गाको मुकुन्डो बनाउन आर्थिक अभावका कारण सङकटमा परेको हो ।

साँस्कृतिक तथा धार्मिक परम्परागत रितिरिवाज चलाउन प्रत्येक वर्ष निर्माण गरिने नवदुर्गाको मुकुन्डो आर्थिक अभावको कारण समय मै तयार हुन नसक्ने अवस्थाले परम्परागत नाच लोप हुन  लागेकोमा स्थानिय बासिन्दाहरु चिन्तित बनेका छन् ।

आयस्रोतको नाममा केही छैन धर्म सँस्कृतिको काम भएर मात्र विगत ५० वर्षदेखि नवदुर्गाको मुकुन्डो बनाउने पेशा अपनाउँदै आएका पुर्ण चित्रकार बताउनुहुन्छ जसोतसो रुपमा काम गरिरहेको छु  । घर परिवारले यो पेशा छोड् भन्दा भन्दै यहाँसम्म आईपुग्दा समेत स्थानिय निकायबाट आवश्यक आर्थिक सहयोग पाउन नसकेको दुःख व्यक्त गर्नुभयो । “के गर्ने प्रत्येक वर्ष चन्दा मागेर परम्परा धानिरहेको छु । मुकुन्डो घण्टाकर्ण पर्वका दिनदेखि महानवमीसम्म बनाइसक्नुपर्ने हुन्छ ।

एघार महिनासम्म टिक्ने खालको बलियो रुपमा बनाउनुपर्ने मुकुन्डो बनाउन बह्मकुण्डल खोलाको किनारमा पाइने कालो माटोबाट बनाइन्छ । महादेव, गणेश, बह्मायणी, महेश्वरी, कुमारी, भद्रकाली, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली, त्रिपुरासुन्दरी, सिम्ब, दुम्ब र श्वेत भैरबगरी जम्मा १३ देवगणको मुकुन्डो तयार गर्न कालो माटो धुलो बनाई कालो मास र मैदाको माड कपाससहित माटो मुछेर मुकुन्डो तयार गरिन्छ ।

मुकुन्डो तयार गर्न १ लाख २३ हजार रुपैयाँ खर्च लाग्ने जानकारी दिँदै चित्रकारले मुकुन्डो बनाउन खेलकुद तथा संस्कृति मन्त्रालयबाट १८ हजार र गुठी संस्थानबाट १२ हजार रुपैयाँ आउँछ अरु कहीँकतैबाट आउने स्रोत छैन अनी आफुसँगसगै परिवारलाई समेत भोको पेट राखेर मुकुन्डो तयार गनुपर्ने बाध्यताले परिवारिक किचलो समेत खेप्दै आएको बताए । मुकुन्डो मात्र बनाएर पुग्दैन घण्टाकर्णका दिन नवदुर्गाको मुकुन्डो बनाउनलाई माटोको पुजा गर्न आउने बाजाटोलीलाई समेत भोजन गराउनुपर्ने बाध्यता छ । यदि नवदुर्गा नाचलाई जीवन्तता दिई परम्परा लोप हुनबाट बचाउने हो भने सम्बन्धित निकायले वर्षेनी मुकुन्डो बनाउनका लागि अक्षयकोष वा उचित आयस्ताको बन्दोबस्त गर्न चित्रकारले माग गर्नुभयो । नसकेमा म पछिको पुष्टाले मुकुन्डो बनाउने पेशा छोड्ने चित्रकार बताए ।

हातमा रहेको कलाको निपुणताले नै नवदुर्गा नाच आजसम्म जीवन्त रहेको छ । तन्त्र प्रधान नवदुर्गा नाचको पछाडी तन्त्रको ठुलो भुमिका रहेको सस्कृतिविद्हरु बताउँछन् । नवदुर्गा भवानीका रुपमा नगरको बस्ती र बासिन्दाको सुरक्षाका लागि स्थापना गराई नेपाल मण्डलका राजा आनन्ददेवले यो प्रचलन बसालेको इतिहासमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

इतिहास तथा संस्कृतिविद् तेजेश्वरबाबु ग्वंगका अनुसार तन्त्रप्रधान नवदुर्गा नाचको क्रममा हाउभाउ नृत्य प्रस्तुत गर्दा नित्यको पछाडि तन्त्रको ठुलो भुमिका रहेको छ । मानिसको जन्ममृत्यु भएजस्तै नवदुर्गाको पनि जन्ममृत्यु हुने हुँदा नवदुर्गा नाच संस्कृतिको एउटा अभिन्न अङग बनेको छ ।

नवदुर्गाको मुकुन्डो राख्नका लागि देवगृह बनाउन भक्तपुर नगरपालिकाले करोडौ रुपैयाँ खर्च गर्यो तर नवदुर्गाको मुकुन्डो बनाउने कलाकारलाई भने कसैले वास्ता गरेको छैन भन्दै ग्वंगले देवगृह भएर के गर्ने त्यस गृहमा शोभा बढाउने मुकुन्डो बनाउने मानिस छैन भने देवगृहको के अर्थ रह्यो र ? “ पुर्खाले सिर्जेको सम्पति हाम्रो कला र संस्कृति ” भन्ने मुल नाराका साथ अगाडि बढिरहेको भनपाले यसप्रति विशेष चासो दिनुपर्छ । आफ्नै मौलिक नाचको संस्कृति र परम्परालाई जीवन्तता दिन र बचाइ राख्न मुकुन्डो बनाउने कामका लागि सम्बन्धित निकाय, सङघ संस्थाले उचित आयस्रोतको व्यवस्था गनुपर्ने अति आवश्यकता देखिएको ग्वंगले बताए ।

गुठी संस्थान कार्यालयका प्रमुख अच्युतानन्द घिमिरेले धार्मिक तथा साँस्कृतिक महत्व बोकेको भक्तपुरलाई जीवन्त राख्ने प्रसिद्ध तान्त्रिक नवदुर्गा नाचलाई जीवन्तता दिन कार्यालयले मुकुन्डो बनाउने चित्रकारलाई सक्दो सहयोग गर्दै आईरहेको बताए ।

वौद्ध धर्मालम्बीले मनाइने पञ्चदान पर्व

बौद्ध धर्मालम्वीहरुको सबैभन्दा ठूलो पर्व पञ्चदान साँस्कृतिक उत्सवका रुपमा मनाइने गरिन्छ । प्रत्येक वर्ष भाद्र कृष्ण त्रयोदशिका दिन पञ्चदान पर्व मनाइने गरिन्छ ।

बौद्ध संस्कृतिमा आफ्नै मौलिक परम्पराका रुपमा रहेको विभिन्न जीवन्त सांस्कृतिक पर्वहरु मध्ये एक मानिने पञ्चदान पर्व भक्तपुरमा भिन्नै तवरले मनाइन्छ ।

भक्तपुरको प्रसन्नशील महाविहार, चतुव्रम्ह महाविहार, मगंलधर्मदीप महाविहार, जयकिर्ति महाविहार र बौद्ध समकृत महाविहारमा रहेको पाँच प्रमुख दीपंकर बुद्धका मुर्तिहरुलाई भक्तपुरको सूर्यमढि टोलदेखि नगरपरिक्रममा गरी थथुवही भुईख्यसम्म विभिन्न स्थानहरुमा विराजमान गराई पुजा गर्ने र नगर परिक्रममा गराउने प्रचलन रहेको छ ।

त्यसवेला शील पालन गरी भिक्षाटनका लागि सहभागि गृहस्थ भिक्षुहरु शाक्य बज्राचार्य, बुद्धाचार्य परिवारका कुलपुत्रहरुलाई आफनो घर चोक विहारमा स्वागत गरी खीर भोजन लगायतका अन्न मिठाई, फलफूल, दक्षिणा आदि दान गरिन्छ । वौद्ध धर्मालम्बीहरुले आजको दिनमा भिक्षा ग्रहण गर्नाले धन वृद्धि हुनुका साथै बुद्धत्व प्राप्त हुने जन आस्था रहेको पाइन्छ ।

भक्तपुरमा कृष्ण पुजा

कृष्ण जन्माष्टमीको अवसरमा भक्तपुरका कृष्ण मन्दिरहरुमा विहानै देखि धुमधामका साथ कृष्णपुजा मनाउने गर्दछन् ।

भक्तपुर नगरमा अवस्थित कृष्ण मन्दिरहरुमा पुजा अचर्ना गरी प्रसाद चढाउन जाने भक्तजनहरुको विहानैदेखि ठूलो घुइँचो लागेको छ । भक्तजनहरु आ आफ्नो गच्छे अनुसार प्रसाद चढाउन कोही समूह समूहमा आउने गर्दछन् भने कोही लाइनबद्ध रुपमा आउने गर्दछन् ।

सांस्कृतिक तथा धार्मिक महत्व बोकेको भक्तपुरको कृष्ण पुजालाई विशेष पुजाका रुपमा लिइने गरिन्छ । स्थानिय नेपाल भाषामा बो छायगु नामले प्रसिद्ध रहेको छ यो कृष्ण पुजा । कृष्ण जन्माष्टमीको भोली पटक गरिने कृष्ण पुजाका दिन गोल्मढी, चोछे., चासुखेल, देगमना, बाराहीस्थान, बंशगोपाल, दरबार स्क्वायर सहित ४३ वटा कृष्णलाई पुजा चढाउने परम्परा रहेको स्थानिय बासिन्दाहरु वताउछन् ।

यो पुजामा सांस्कृतिक वाद्यवादन भजनकीर्तन, दाफा, भजन समूह, बाजागाजा सहित युवायुवती, केटाकेटीदेखि बृद्ध उमेरसम्मका भक्तजनहरु सबैले उत्साहपूर्ण रुपमा सहभागी जनाउने गर्दछन् ।

मल्लकालीन समयबाट सञ्चालन आएको कृष्ण पुजालाई अहिले पनि भक्तपुरवासीले जीवन्तता दिदै धुमधुमाका साथ मनाइदै आएका छन् । कृष्णको पुजाको धार्मिक जागरणले देशको रक्षा र जनतामासुख शान्ति छाउने भएकोले कृष्णको पुजा गदै आएको संस्कृतिविद्हरु वताउछन ।

महिलाभक्तजनहरु पुजा तथा प्रसाद चढाउदै